Testament – ostatnia wola zanim kostucha się objawi. Kiedyś był normą, a teraz?

Testament dzisiaj

Obecnie często ma formę aktu notarialnego. Przezorny człowiek, czując zbliżający się swój koniec, posyłać powinien po dwie osoby, jak pisano w pewnym podręczniku z XVIII w.: po spowiednika, aby „doprowadzić do ładu sprawy sumienia” oraz po notariusza, dla spisania testamentu, aby uporządkować i rozdzielić swoje mienie. W wielu wypadkach do czasów nam bardziej współczesnych (do XIX w.) w testamentach zapisywano różne fundacje kościelne, jałmużny, mające niejako pomóc umierającemu w zbawieniu duszy. W  czasach nam bliższych testament stał się bardziej aktem prawnym, dowodem przezorności, rozporządzeniem majątkiem, podzieleniem go na rzecz najbliższej rodziny. Jednakże wciąż często zachowały swoje religijne odwołania – wezwania do Trójcy Świętej, przesłania filozoficzne dla potomnych, itp. Przyglądnijmy się wybranym testamentom, stanowiącym pokaźną część zbiorów archiwalnych pośród akt sądowych w  Oddziale nowosądeckim Archiwum Narodowego w Krakowie.

Zaglądamy na archiwalną półkę z testamentami

Dokument tytułowany bywa zazwyczaj „testament” lub „ostatnia wola”. Zaczynał się wezwaniem do Trójcy Św. W Imię Ojca i Syna i Duch Św. Amen! Była to tzw. inwokacja dewocyjna. W wydanej 1884 r. we Lwowie publikacji z przykładami listów na różne okazje, znalazł się również wzór testamentu z taką inwokacją. Poszczególne części testamentu u zajmujących się tym zagadnieniem mają swoje nazwy, dla lepszej percepcji omijam ich definicje za wyjątkiem pierwszych, odsyłając zainteresowanych do literatury tematu, tym bardziej, że omawiane testamenty są jedynie bladym odbiciem rozbudowanych staropolskich testamentów.

Testament młynarza Jana Kuternogi z Piwnicznej oraz Błażeja Kumora spod Nowego Sącza

Następnie było uzasadnienie jego sporządzenia wraz z zapewnieniem o poczytalności (tzw. promulgacja): Będąc na ciele słabym lecz na duszy i zmysłach zdrowym, czując się blisko końca żywota mojego, czynię między moimi dziatkami następujące [niewyraźne słowo – S.R.] rozporządzenie. Tak rozpoczął swoją ostatnią wolę młynarz Jan Kuternoga z Piwnicznej w 1844 r. Testament z  1829 r. Błażeja Kumora spod Nowego Sącz zaczyna się w ten sposób: Niżey podpisany znaiąc wyrok Boski że kto się rodzi umierać musi, tedy ia zawczasu dopokąd przy dobrych zmysłach zostaię chociaż na siłach osłabiony niniejsze woli mey rozporządzenie przy uproszonych do tego aktu zaproszonych Przyjaciół i świadków których podpisy nikomu szkodzić nie będę mogły czynić a najprzód…

Ostatnia wola Stefana Damasiewicza z Nowego Sącza (1840 rok)

Początek ostatniej woli Stefana Damasiewicza z Nowego Sącza z 1840 roku, brzmi: Ja niżej podpisany wiedząc dostatecznie, iż kto się rodzi, umierać musi, za czym stosując się Woli Najwyższego Boga lubo będąc na siłach słaby, jednak na umyśle zdrowy, jawnie i dobrowolnie w przytomności świadków czynie majątku mego, a raczej ostatniej woli mojej rozporządzenie. Przed rozporządzeniem o sprawach doczesnych, pierwsza dyspozycja w  dawnych testamentach była właściwie modlitwą i wskazaniem odpowiedniego pochówku, były też zapisy na cele kościelne. Była to pozostałość religijnego charakteru testamentów, który wciąż obowiązywał w kulturze i obyczajach. W testamencie z Piwnicznej z 1844 r., którego początek zacytowano powyżej, znajduje się fragment: Polecam Duszę moją Bogu wszechmogącemu w Trójcy Św. jedynemu. Ciało zaś Ziemi aby pochowane było podług obrządku kościelnego. W  innym wspomnianym testamencie – Błażeja Kumora – umieszczone zostało takie religijne odwołanie: Ciało moje jako z ziemi swój początek wzięło, ziemi oddaję a Duszę Bogu w Troycy Świętey jedynemu Matce Bożej porzucam, co zaś do fortuny mojej jaką mi Pan Bóg udzielić raczył tak rozporządzam… Dopiero tutaj wymienione były punkty dotyczące własności i  nieruchomości.

Czytaj dalej - TUTAJ