Sandomierskie Szachy powstały w XII lub w XIII wieku

Mało kto jednak wie, że Sandomierz znany był (zwłaszcza w pewnych kręgach) na długo przed tym jak na jego ulicach na stałe zagościły telewizyjne ekipy.

Ponad sześćdziesiąt lat temu, a dokładnie 9 października 1962 roku w Sandomierzu na Wzgórzu Staromiejskim w trakcie prac wykopaliskowych zespół archeologiczny Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauki, kierowany przez Jerzego Gąssowskiego odnalazł zachowany praktycznie w całości najstarszy w Polsce i należący do najstarszych w Europie zestaw szachów – tzw. Szachy Sandomierskie.

Zespół archeologów pracował w pobliżu jednego z najstarszych w całej Europie konwentu dominikanów – w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św. Jakuba. Szachy odkryto, a dokładnie odkopano w jednej z ziemianek. Szacuje się, że Sandomierskie Szachy powstały w XII lub w XIII wieku, niegdyś uważano, że pojawienie się Szachów w Sandomierzu mogło mieć związek z wyprawą Henryka Sandomierskiego do Ziemi Świętej, którą odbył w 1155 roku.

Hipoteza ta nie znalazła jednak dostatecznego udowodnienia i dzisiaj powodu obecności szachów upatruje się w przybyciu do miasta dominikanów lub z uwagi na to, że Sandomierz położony był na szlaku łączącym Kijów z Europą.

Sandomierskie Szachy są wyjątkowe przede wszystkim dlatego, że archeologom udało się odnaleźć praktycznie cały ich zestaw, z 32 bierek brakuje wyłącznie trzech sztuk. Pod tym względem sandomierskie znalezisko jest unikatowe w skali całego kraju. Do tej pory w Polsce udało się odnaleźć ponad 50 średniowiecznych bierek szachowych, jednak praktycznie wszystkie były pojedynczymi odkryciami.

Doniosłości odkryciu dodaje również fakt, że natrafiono na nie podczas prowadzenia naukowych badań, a nie w sposób przypadkowy. Sandomierskie Szachy to również unikat pod względem wizualnym. Bierki szachów są niewielkie, ich maksymalna wysokość wynosi 25 mm. Przypuszcza się, że istnieją dwa główne powody, które mogą stać za tak niewielką wysokością figur. Przede wszystkim wynikać to może z faktu, że sandomierski zestaw szachów był wersją podróżną i dzięki niewielkim rozmiarom z łatwością można było go zabierać ze sobą.

Drugi powód może dotyczyć tworzywa z jakiego wykonano szachy, które nie pozwalało na nadanie im większych rozmiarów. Badania wykazały, że część bierek wykonano najprawdopodobniej z poroża jelenia, jednak zdecydowaną większość pionków wykonano z kości dużego nieustalonego, ale przypuszczalnie egzotycznego ssaka.

Analiza zdobień i ornamentów (linie i oczka) sugeruje, że szachy mogą pochodzić z Włoch. Przez ponad sześćdziesiąt lat nie udało się jednak ustalić z kości jakiego ssaka je wykonano, jednak wszystko wskazuje na to, że 2023 rok przyniósł upragnioną odpowiedź, a przy jej ustaleniu pomogło badanie DNA. Badanie figur szachowych przeprowadziła doktor Danijela Popovic z Centrum Nowych Technologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Do genetycznych badań wytypowano trzy bierki, materiał pobrano jeszcze w ubiegłym 2022 roku, chociaż jak wskazuje dr Popovic w tak wiekowych materiałach materiał DNA zachowuje się w bardzo niewielkich ilościach, dodatkowo samo badanie jest trudne do analizy, jednak pomimo tego szczęśliwe naukowcom z Centrum Nowych Technologii Uniwersytetu Warszawskiego udało uzyskać takie sekwencje genomów, które pozwoliły określić gatunek zwierzęcia, z kości którego powstały szachy.

Na podstawie przeprowadzonych badań DNA ustalano, że figury, które wyróżniały się bogatszym zdobieniem zostały wykonane z kości konia domowego, drugi komplet figur powstał z kości krowy. Materiałem, z którego stworzono trzeci pionek poddany badaniu była kość jelenia szlachetnego. Tym samym upadła wcześniejsza hipoteza sugerująca, że szachy mogły być wykonane z kości słonia.

Pierwsze przełomowe badania genetyczne sandomierskich szachów, oprócz rozwiązania zagadki określenia tworzywa, z którego powstały, naukowcom przede wszystkim pomogło uzyskać wiedzę w jaki sposób w przyszłości prowadzić właściwą konwersację takiego rodzaju zabytków.

Niestety, nadal nie wiadomo czy Sandomierskie Szachy powstały na terenie Polski czy przywędrowały do Sandomierza z terenu Rusi czy też może słonecznej Italii. Doktor Popovic ma jednak nadzieję, że kolejne badania dadzą odpowiedź również na te i inne podobne pytania.

Sandomierskie Szachy można podziwiać w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu i do dzisiaj są jego najważniejszym eksponatem. (P. Sudoł/ISW) Fot: swietokrzyskie.pro