Elementarz Historyczny: zastał Sądecczyznę drewnianą, zostawił murowaną

„Elementarz Historyczny Sądeczanina” w sposób chronologiczny porządkuje daty związane z historią naszego regionu. To kompendium wiedzy w sposób przystępny wyjaśnia, co działo się na Sądecczyźnie przez wieki.

Nie przegap poprzednich odcinków:
Elementarz Historyczny: pierwsi osadnicy. Wciąż możemy oglądać ich ślady (1)

Elementarz Historyczny: pierwsze wioski i zakopane skarby (2)

Elementarz Historyczny: wyszła za mąż jako siedmiolatka, później władała Sądecczyzną (3)

Król Kazimierz Wielki panował w naszym kraju w latach 1333 – 1370. Pod jego ręką Polska stała się silnym państwem z dobrze rozwiniętą gospodarką. Do dziś powtarzamy na lekcjach historii: „Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Co działo się na Sądecczyźnie za panowania Kazimierza Wielkiego? Piszą o tym autorzy „Elementarza Historycznego Sądeczanin”; Jakub Bulzak, dr Łukasz Połomski, Sylwester Rękas oraz dr Sławomir Wróblewski.

Z kościelnych rejestrów pochodzących z lat 1326 – 1327 wiemy jak wyglądało na ten czas pełne zestawienie parafii w dekanacie sądeckim. Barcice, Biegonice, Chomranice, Czarny Potok, Długołęka, Jakubkowice (dziś Łososina Dolna), Jazowsko, Łącko, Łukowica, Męcina, Mogilno, Moszczenica, Mystków, Nawojowa, Podegrodzie, Przyszowa, Siedlce, Siedliska, Tęgoborze, Tropie, Wielogłowy, Zbyszyce, Żeleźnikowa, Stary Sącz oraz Nowy Sącz posiadały już kościoły parafialne.

Na mapie Sądecczyzny możemy wskazać już coraz więcej miejscowości: takich jak Iwkowa, Łukowica, Przyszowa czy Kamienica. Lokacji tej ostatniej wsi dokonała Katarzyna kseni klasztory klarysek w Starym Sączu w 1330 roku. Kolejnej lokacji w okolicach dokonuje Kazimierz Wielki – chodzi o lokację na prawie niemieckim miasta Nowego Targu. Historycy zauważają, że było to odnowienie lokacji miasta, które powstało w XIII wieku z inicjatywy cystersów.

W 1336 roku po raz pierwszy w źródłach pojawia się nazwa miejscowości Gródek nad Dunajcem. W tym czasie była ona własnością podkoniego królewskiego Gedki z Giedczyc herbu Gryf. Należałydo niego trzy wsie: Gródek, Glinik i Przydonica. We wspomnianych latach w Grodku znajdował się już rycerska siedziba obronna rody Gryfitów. Historycy zauważają, że przestała ona być użytkowana jeszcze w czasach średniowiecza, więc kronikarz Jan Długosz nie miał możliwości zobaczenia jej. – Dziś niewielkie relikty tej budowli znajdują się na oblanym wodami Jeziora Rożnowskiego wzniesieniu o nazwie Grodzisko (popularnie zwanym „Małpią Wyspą”) – czytamy w „Elementarzu Historycznym Sądeczanina”.

Nowosądecki wójt Mikołaj, na mocy przywileju królowej Jadwigi, założył wieś Kamionkę Wielką. W tym samym roku po raz pierwszy w dokumentach pojawia się również nazwa Lipnicy Wielkiej (wtedy Lipnica Nowa, później Lipnica Niemiecka). Szerzej znany jest dokument Kazimierza Wielkiego z 1359 roku mający być aktem fundacyjnym. Jak podkreślają historycy, jest to falsyfikat.

Wieś należała do miejscowej rodziny rycerskiej. Miejscowy kościół z XIV wieku istnieje do dziś, zachowały się w nim renesansowy nagrobek Stanisława Trzecieskiego i chrzcielnica ozdobiona herbami właścicieli wsi – Odrowąż i Strzemię.

Wiadomo natomiast, że król Kazimierz Wielki erygował we wsi Słopnice miejscową parafię. Wieś ta została wspomniana w 1337 roku. Wieś prawdopodobnie założył Władysław Łokietek, a potem nadał ją rycerstwu – stąd też Słopnice Królewskie oraz Słopnice Szlacheckie, których granice wyznaczał potok Słopnica.

W 1340 roku Kazimierz Wielki zakłada miasto Grybów. Pięć lat później król zwalnia kupców nowosądeckich od ceł na drogach do Krakowa, na Ruś i Węgry. W 1348 roku Kazimierz Wielki dokonuje lokacji dwóch kolejnych miast – Krościenka i Piwnicznej.

- Lokacja miasta Piwnicznej nastąpiła na tzw. „surowym korzeniu” w miejscu zwanym Piwniczną Szyją. Kazimierz Wielki pozwolił mieszczaninowi sądeckiemu Hankowi, założyć miasto w miejscu zwanym od zwężenia Popradu – Piwniczną szyją. Granice miasta zaczynały się od Głębokiego i Młodowa i sięgały po Łomnicę. Głównym celem założenia miasta oprócz zwiększenia dochodów królestwa było strategiczne położenie na trakcie w drodze na Węgry, na pograniczu oraz chęć pomnożenia dochodów królestwa poprzez zagospodarowanie terenów dotąd nieużytecznych – czytamy w „Elementarzu Historycznym Sądeczanina”.

W latach 1350 – 1370 w Piwnicznej powstaje kościół parafialny ufundowany przez Kazimierza Wielkiego. W 1351 roku umiera ważna dla Sącza postać: - Umiera pochodzący z Sącza Frowinus (ur. ok. 1293 r.). Duchowny, wybitny uczony, proboszcz sądecki, zaangażował się w tworzenie w Nowym Sączu szkoły parafialnej. Pełnił wiele zaszczytnych funkcji, m.in. kanonika spiskiego i katedry na Wawelu. Ukoronowaniem jego kariery był urząd oficjała biskupa (zajmował się sądownictwem).

- Napisał poemat dydaktyczny pt. „Anigameratus” (Przeciw nierządowi, gamractwu, dyndysostwu). Utwór piętnował wady i zawierał porady moralno-obyczajowe oraz prezentował pozytywne wzory do naśladowania, a kierowany był do ludzi różnych stanów i grup społecznych. Ten poradnik średniowiecznego savoir vivre’u napisany został wierszem rymowanym w języku łacińskim. Jego popularność w środkowej Europie utrzymywała się przez kilka stuleci – studiowano go w szkołach i kopiowano do początku XVI wieku – opisują Bulzak, Połomski, Rękas i Wróblewski.

W 1352 roku Kazimierz Wielki dokonuje lokacji Andrzejówki, a rok później miasta Tymbarku. W 1356 roku król powołał Sąd Sześciu Miast, czyli sąd odwoławczy w sprawach prawa magdeburskiego. W skład sądu wchodziło po dwóch komisarzy z głównych miast królewskiej ziemi krakowskiej. Wśród Krakowa, Kazimierza, Bochni, Wieliczki i Olkusza wymieniony jest Sącz.

Mówi się również, że to Kazimierz Wielki założył Korzenną w 1348 roku (po raz pierwszy w źródłach nazwa pojawia się w 1357 roku). Historycy zauważają jednak, że jest to prawdopodobne, ale nie znajduje potwierdzenia w dokumentach. W 1360 roku – nie z inicjatywy króla lecz zamożnego mieszczanina sądeckiego i krakowskiego, Mikołaja Keslinga – w Nowym Sączu zostaje założony szpital ubogich pod wezwaniem Ducha Świętego.

W 1370 roku polskie rycerstwo uroczyście wita w Nowym Sączu króla Węgier Ludwika Andegaweńskiego, przybywającego objąć rządy w Polsce. Więcej można przeczytać w „Elementarzu Historycznym Sądeczanina”, wydanym w 2021 roku przez Fundację Sądecką.

„Elementarz Historyczny Sądeczanina” został zgłoszony do X edycji konkursu o Nagrodę im. ks. prof. Bolesława Kumora w kategorii „Książki o Sądecczyźnie”. Elementarz Jakuba Bulzaka, dr Łukasza Połomskiego, Sylwestra Rękasa oraz dr Sławomira Wróblewskiego to pozycja skierowana dla wszystkich mieszkańców regionu (również dla sądeckiej młodzieży), którzy chcą w sposób przyjemny zapoznać się z historią Sądecczyzny. (oprac. [email protected], fot. IM ruiny Zamku w Nowym Sączu, wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego)