Fot. Pogrzeb gen. Pierackiego - fot. NAC

Dziś już nieliczni mieszkańcy Nowego Sącza pamiętają o dawnych zwyczajach związanych z umieraniem i pogrzebem przypominających te, które występują dzisiaj jeszcze na wsiach. Ciężko sobie wyobrazić, że gdy rozpoczynał się XIX w., w Sączu nie było nawet zakładów pogrzebowych.

O tym, jak odchodzili dawni mieszczanie pisze w kwartalniku historyk dr Łukasz Połomski w artykule „Śmierć i pogrzeb w Nowym Sączu na przełomie XIX i XX wieku”.

Droga do wieczności - Kostucha zabierała biednych i bogatych

Śmierć zastawała człowieka najczęściej w domu. Dotyczyło to zarówno bogatych, których stać było na wizyty lekarskie, jak i biednych, którzy panicznie bali się szpitali. „Kostucha” była i jest bardzo demokratyczna. Wobec słabnących sił ludzie starali się wszystkimi sposobami ratować zdrowie. Służący i biedniejsi mieszkańcy miasta odchodzili w nędznych warunkach. Jeżeli mogli, umierali w domu, w otoczeniu najbliższych, przy zapalonej gromnicy.

W osamotnieniu odchodzili żebracy i służba, która niejednokrotnie przebywała z daleka od własnej rodziny. Doskonale ilustruje to przypadek z 1877 r., kiedy zmarła służąca Marianna Ślęzak – miała zaledwie 26 lat.

Pośmiertny spis jej inwentarza pokazuje nam najciemniejszą stronę galicyjskiego Sącza. Tak jak większość służących – zarówno parobków, jak i „dziewek” do pomocy – Marianna pochodziła ze wsi. Rodzina wysłała ją do Nowego Sącza, bowiem była nieślubnym dzieckiem. Pracowała u gospodarza Józefa Chochorowskiego w Gołąbkowicach. Kiedy poczuła się źle, wiadomo było, że nikt nie będzie się nią przejmował, a zamiarem pracodawcy było jedynie odstawienie kobiety do szpitala.

Odwieziono ją tam w brudnych i potarganych ubraniach. Tam też zakończyła życie. W spisie jej rzeczy odnotowano, że postawiła po sobie jedynie podarte sukna, które założono jej w drodze do lecznicy, bowiem ustawa wzbrania chować zmarłych w szpitalu bez okrycia. Pozostawiła po sobie dziecko oraz 90 centów zaległej pensji, którą otrzymał opiekun osieroconego niemowlęcia.

Śmierć tej dziewczyny pokazuje, jak odchodzili najbiedniejsi - niechciani, w zapomnieniu, w męczarniach i skazani na brak jakiejkolwiek pomocy. Oczywiście, próżno szukać grobu Marianny Ślęzak na sądeckich cmentarzach, nie pozostał po niej żaden ślad, oprócz dramatycznych zapisów z „aktu opieczętowania” zmarłej. Niewiele jest takich świadectw, tak dobitnie ukazujących śmierć biedniejszych mieszkańców Sącza, ale wiele opisuje ich stan dobytku, który uzmysławia badaczom, co naprawdę znaczyła „bieda galicyjska”.

Odeszła córka znanego farmaceuty i oskarżenie medyka

Bogatsi umierali zgoła inaczej. Zazwyczaj próbowano ich leczyć do samego końca i mieli zapewnioną dobrą opiekę lekarską. Jednak wobec zbliżającej się śmierci i to było niewystarczające. W 1935 r. zmarła córka farmaceuty sądeckiego Tadeusza Gutowskiego, która była pod opieką Henryka Herbsta – znanego pediatry. Cała sprawa skończyła się wielkim skandalem, bowiem medyk został oskarżony o zaniedbanie obowiązków. 5 grudnia 1935 r. dziewczynka wróciła do domu ze szkoły z bolącym gardłem.

Kolejnego dnia wezwano do Gutowskich Herbsta, który stwierdził „złośliwą anginę” i zalecił płukanie gardła zapewniając, że wszystko minie. Kolejnego dnia, kiedy dziewczynce się polepszyło, dr Herbst zbadał mocz, w którym nie widział żadnego zagrożenia. Lekarz był u pacjentki 8 grudnia, zaś kolejnego dnia, kiedy dziewczyna poczuła się źle, Gutowski posłał do lekarza służącą. Herbst postanowił wezwać na konsylium dr. Mieczysława Korbla.

Dopiero podczas wizyty dwóch lekarzy okazało się, że dziewczynka na tym etapie choroby ma problemy z sercem. 10 grudnia, o g. 3 nad ranem córka Gutowskiego zmarła. Herbst miał rozpowiadać, że dziecko zmarło przez skąpstwo aptekarza, który nie chciał go wzywać, a kiedy już przybył, to było za późno. Urażony aptekarz żądał ukarania Herbsta przed komisją Izby Lekarskiej. W czasie procesu wyszło na jaw, że Herbst nie dosyć, że nie popełnił błędu lekarskiego, to nie wziął gorsza za wizyty. Decyzją Sądu Izby Lekarskiej w 1938 r. został uniewinniony.

Śmierć zabierała także ludzi wykształconych

Swoje zdrowie próbowali ratować w obliczu śmierci także ludzie wykształceni, jak profesorowie gimnazjalni. W 1911 r. zmarł Ignacy Dulębowski, który 20 lat uczył greki i opiekował się biblioteką profesorską. Pisano, że organizm został nadwyrężony w 1910 r. przez przeziębienia pojawiające się po letnim wypoczynku w Zakopanem: Z końcem sierpnia powrócił do Sącza z wybujałą chorobą Brighta (przewlekłe zapalenie nerek).

Mimo wszystko profesor wrócił do pracy, wierząc w szybką regenerację. Nie dał rady – na podstawie zwolnienia lekarskiego opuścił na jakiś czas szkołę. Postanowił zasięgnąć rady lekarzy w Krakowie. Drugiego dnia Bożego Narodzenia zapadł ciężko wśród ataków mózgowych – mimo to wrócił do życia, a nawet do pracy w szkole. Niestety przestał panować nad wymową, co miało zwiastować nieuchronny koniec.

Dysponowany na drogę do wieczności przez przyjaciela domu ks. Klamuta, zachował spokój niezwykły i z dziwnym stoicyzmem mówił do otoczenia o uchodzącem swym życiu. Zgasł bez szemrania w samo południe 17. marca, osierociwszy młodą żonę i 3 nieletnich dzieci. Ignacy Dulębowski miał 50 lat.

Zwyczaje pogrzebowe – zatrzymywano zegary, zasłaniano lustra, przewracano krzesła

W chwili zgonu własnym torem toczyły się zwyczaje związane z odchodzeniem bliskich. Dla wyznawców religii chrześcijańskiej i żydowskiej, które dominowały w mieście, były bardzo podobne. Zatrzymywano zegary, zasłaniano lustra, a w niektórych domach przewracano nawet krzesła – wszystko, żeby dusza nie miała gdzie wrócić.

Mieszczanie popełniali samobójstwo

Mówiąc o śmierci, należy też odnieść się do samobójstw. W prasie można śledzić mnóstwo informacji na temat tego typu zgonów, które dla bliskich zawsze były tragedią, tym gorszą, że niespodziewaną. Przyczyn takich wydarzeń było mnóstwo, ale raczej nie dopatrywano się ich w chorobach psychicznych, które w Nowym Sączu właściwie nie były diagnozowane – brakowało fachowych lekarzy i pomocy. Tak więc ludzie popełniali samobójstwa z powodu nieszczęśliwej miłości, haniebnego czynu, a nawet zdarzało się, że z powodu złych ocen w szkole.

W drastycznych wypadkach do samobójstw skłaniała ludzi bieda. Taki przypadek zanotowano m.in. w 1873 r., kiedy na swoje życie targnął się Jan Janowicz z Brzeżan, pracownik cukierni z dwuletnim stażem. Przed śmiercią napisał list do rodziny, w którym zaznaczył, że decyduje się na odebranie sobie życia, bowiem nie może dalej zarabiać pieniędzy: puchną mu nogi, nie ma pieniędzy na lekarza. Nie potrafił dłużej pracować w pozycji stojącej: dlatego bez utrzymania żyć nie mogę wolę zatem zakończyć życie a niżeli w głodzie i nędzy żyć.

Na końcu dramatycznego listu pożegnał się z bliskimi, życzył im zdrowia i prosił o wybaczenie. Swój majątek zapisał właścicielowi stancji, w której mieszkał, a resztę przeznaczył na opłacenie własnego pogrzebu i na rachunki dla lekarza. Takich dramatów w Nowym Sączu rozegrało się wówczas wiele.

Samobójstwa popełniano w urozmaicany sposób: niektórzy się wieszali, inni rzucali z mostu, zażywali truciznę, ale zdarzały się też przypadki rzucania się pod rozpędzone pociągi. W 1873 r. zanotowano, że Henryk Richter, 34-letni pracownik propinatora Jana Bühlera, popełnił samobójstwo, strzelając do siebie z rewolweru. W maju 1934 r. młoda kobieta Regina Korngut, powiesiła się na strychu domu przy ul. Lwowskiej. Mimo szybkiej reakcji sąsiadów i wezwania lekarza, dr Segal nie zdążył z pomocą. Przyczyną były niesnaski małżeńskie.

3 stycznia 1931 roku w nurtach Dunajca utopiła się uczennica gimnazjum „niepośledniej piękności”. Panna Bocheńska miała 15 lat. Powodem samobójstwa była grożąca jej dwója z jednego z przedmiotów. Prasa obficie donosiła o takich wydarzeniach, często z wieloma szczegółami, wietrząc sensację. W Nowym Sączu żywy był ciągle mit, jakoby posiadanie sznurka na którym powiesił się człowiek, przynosi szczęście. Wielokrotnie apelowano w prasie o umiar w tym względzie.

Czy coś się zmieniło? Śmierć nadal, niczym w średniowiecznym danse macabre, zbiera równe żniwo. Czy bogaci, czy biedni, młodzi i starzy – wszyscy odchodzą. Nadal ludzie nie ufają szpitalom, sądzą się z lekarzami.

Czytaj dalej - TUTAJ

Pozornie czasy się zmieniły, jednak czy nie odnajdujemy analogii? Czas żałoby, czas solidarności – od śmierci do pogrzebu Im głośniejsza śmierć (znanej postaci lub samobójstwo), tym większy wywoływała odzew w mieście. Wiązał się on nie tylko z rozpaczą, ale również z solidarnością. Widać to było w wielu organizacjach społecznych i urzędach, gdzie oddawano hołd zmarłym na wiele sposobów.

Piękną tradycją w sądeckiej Radzie Miasta było powstanie z miejsc, aby uhonorować tych, którzy w lokalnej polityce odegrali niegdyś ważną rolę. W samorządzie powiatowym było przyjęte, że po śmierci urzędnika na pogrzeb wysyłano delegację. Gdy w 1903 r. zmarł marszałek Rady Powiatowej Gustaw Romer, samorząd ufundował wieniec z szarfą, który sprowadzono aż z Krakowa. Podobnie uczczono pamięć zmarłego marszałka Eugeniusza Zielińskiego – uchwalono wówczas gremialny udział w pogrzebie. Co ciekawe, niektórzy pracownicy starostwa zażądali sobie nawet zwrotu pieniędzy za podróż na ostatnią posługę.

Śmierć burmistrza Karola Slavika wywołała w mieście wielkie poruszenie

Z wielkim szacunkiem odnoszono się również do zmarłych urzędników w Nowym Sączu. Wielkie poruszenie w mieście wzbudziła śmierć burmistrza Karola Slavika (zm. 1894 r.), o czym poniżej. Podobnie uroczyste pożegnanie urządzono Romanowi Jakubowskiemu, urzędującemu zastępcy burmistrza. W 1903 r. rządzący miastem Władysław Barbacki, na forum Rady przedstawił zmarłego, jako wzorowego katolika i jednego z najbardziej aktywnych społeczników.

Pogrzeb postanowiono urządzić kosztem gminy miejskiej, wysłano rodzinie kondolencje i zaproszono na uroczystości żałobne przedstawicieli innych instytucji. Podobnie rok później żegnano byłego burmistrza Walentego Brzeskiego (rządził miastem w latach 1872-1873). Pięknie pamiętano o nim ponad 30 lat po ustąpieniu z urzędu. Na ratuszu pojawiła się żałobna flaga, a kondolencje złożono na ręce rajcy Jana Sterkowicza, krewnego zmarłego. Uchwalono także gremialne przybycie na pogrzeb oraz oświetlenie miasta na trasie konduktu żałobnego. Zamiast wieńca wyasygnowano na fundusz dla ubogich 50 koron. Tak samo postąpiono w 1911 r., gdy zmarł zastępca burmistrza Karol Gutkowski.

Pogrzeb na koszt miasta urządzono też w styczniu 1926 r. ks. infułatowi Alojzemu Góralikowi, rajcy i Honorowemu Obywatelowi Miasta. Radni często, szczególnie w przypadku, kiedy umierał urzędujący kolega, pomagali jego rodzinie. Tak było, kiedy 7 stycznia 1884 r. zmarł Jan Jarosz. Uchwalono ufundowanie wieńca i zadeklarowano udział Rady w pogrzebie. Na trasie konduktu żałobnego oświetlono ulice. Ponadto zmarły otrzymał także honorowe miejsce na cmentarzu. Na oktawę śmierci zamówiono nabożeństwo, a wdowa otrzymała pomoc finansową.

Podobny szacunek okazywano zmarłym w okresie międzywojennym – przykładowo w 1924 r., gdy zmarł Józef Pisz, znany drukarz oraz długoletni rajca. W czasach galicyjskich radni bardziej honorowali zmarłych samorządowców. Po 1918 r. zazwyczaj wstawano jedynie z miejsca podczas obrad Rady. Tylko w wypadku zgonu długoletnich rajców burmistrz wygłaszał mowę. Tak było np. w 1933 r., po śmierci Abrahama Sterna.

Okres międzywojenny to czas, kiedy należało zaciskać pasa. Dlatego też nie wspomagano tak hojnie rodzin zmarłych. W czasach zaborów nie żałowano grosza. W 1878 r. zmarł były rządca szpitala, Lubin Liskowacki – wówczas przyznano rodzinie 15 złotych reńskich na pogrzeb. Podobnie w 1892 r., po śmierci Edwarda Traufellnera: wydano 10 złr na pogrzeb, a także dotowano budowę pomnika nagrobnego.

Kolejny przykład: w 1874 r. zmarł Antoni Piątkiewicz, który przez 16 lat był kancelistą magistratu. Wdowa po nim, Wiktoria, została sama z trójką dzieci, dlatego radni przeznaczyli dla nich 30 złr, na zaspokojenie kosztów związanych z pogrzebaniem zwłok. Zdarzało się, że wdowom i dzieciom po emerytowanych urzędnikach również przyznawano zapomogi.

W ten sposób, gdy w 1907 r. zmarł kasjer Zygmunt Kloz, wdowie i rodzinie wypłacano rocznie 400 k. świadczenia, a po śmierci ojca rodziny przyznano dodatkowo 349,30 k. zapomogi. W opinii rajców taka wysokość dotacji była spora, toteż przed podjęciem tych uchwał odbywała się dłuższa dyskusja na ten temat, a Rada często dzieliła się na zwolenników i przeciwników tego typu wydatków.

Chętniej rajcy udzielali pożyczek rodzinom zmarłych urzędników. Pozostałe grupy zawodowe nie miały okazji wspierać w ten sposób krewnych swoich kolegów z pracy. Wyrażano jednak solidarność. Przebija to m.in. z zapisków dotyczących życia szkolnego. Kiedy w 1911 r. zmarł wspominany Dulębowski, w I Gimnazjum odbyła się okolicznościowa rada pedagogiczna, podczas której dyrektor wspominał zmarłego oraz podkreślał jego zasługi dla szkoły.

Całe grono w głębokim smutku i z wyrazem niezwykłego żalu wysłuchało stojąc przemówienia na dowód czci, jaką żywiło dla ś.p. Ignacego. Skierowano także okolicznościowe pismo do wdowy. Na budynku I Gimnazjum, nad biurkiem w bibliotece, gdzie pracował zmarły, zawisła czarna flaga. Żałobny kir zwisał również z ratuszowej wieży, bowiem Dulębowski był także radnym miasta. To znani ludzie, wielcy, bogaci i zasłużeni. A biedniejsi?

Próżno szukać źródeł na ten temat. Zapewne nie otrzymywali żadnych dotacji, zapomóg, musieli radzić sobie sami z wszystkimi problemami. Nikt nie pomagał im w organizacji pogrzebów i budowaniu pomników, na które zresztą nie było większości stać. Czas żałoby przeżywali cicho i skromnie, czuwając przy zwłokach swoich najbliższych.

Ostatnie pożegnanie – pogrzeby znane i zapomniane

Ciała bez względu na pochodzenie i stan zamożności spoczywały w domach. Zazwyczaj przez trzy dni od zgonu, do czasu pogrzebu, żałobników odwiedzali członkowie rodziny i znajomi, aby ich pocieszyć i wspólnie pomodlić się za spokój duszy zmarłego.

Nowy Sącz był świadkiem wielu okazałych pogrzebów. Po śmierci – bez względu na stan społeczny – zmarły spoczywał w domu. Stąd również w dniu pogrzebu wyruszał kondukt żałobny. Najpierw udawał się do kościoła, a następnie na cmentarz. Konduktom towarzyszyli żałobnicy. Również wśród Żydów mary z ciałem zmarłego przenoszono z domu na cmentarz, gdzie następował obrzęd pogrzebowy. Z biegiem czasu uroczystości pogrzebowe stawały się pewnego rodzaju formą pokazu zamożności, a powstające firmy zajmujące się ostatnim pożegnaniem zastępowały grabarzy. Pogrzeb stawał się nie tylko elementem codzienności, ale dla niektórych nawet prawdziwym biznesem.

Cały artykuł dr. Łukasza Połomskiego pt. „Śmierć i pogrzeb w Nowym Sączu na przełomie XIX i XX wieku” można przeczytać w numerze kwartalnika „Sądeczanin – HISTORIA” – „Przychodzimy, Odchodzimy…”

Opr. i.michalec@sadeczanin.info, fot. Kwartalnik „Sądeczanin – HISTORIA” – „Przychodzimy, Odchodzimy…”.

Aktualne wydanie kwartalnik kupicie w punktach sprzedaży prasy na terenie Sądecczyzny.

W Nowym Sączu polecamy odwiedzić:

Księgarnię Alfabet - Jagiellońska 5, Księgarnię Antykwariat "Bestseller" na ul. Sobieskiego 1,
kiosk ADeeM przy ul. Lwowskiej 66 A,
kiosk wielobranżowy na Jagiellońskiej 23.

Na prośbę czytelników wysyłamy kwartalnik (zarówno numer aktualny jak i również archiwalne) pocztą, doliczając koszt przesyłki. Prosimy wówczas o kontakt mailowy na adres serkretariat@sadeczanin.info lub telefoniczny (18) 475 16 20.

Kwartalnik można zakupić w biurze redakcji w Nowym Sączu na ul. Barbackiego 57. Biuro czynne jest od poniedziałku do piątku w godz. 8:00 – 16:00. Każdy numer kwartalnika jest dostępny w wersji elektronicznej - e-wydaniu pod linkiem: https://e-wydanie.sadeczanin.info/e-wydanie/kwartalnik