Gdy uczyniła nad nim znak krzyża, narzędzie tortur rozpadło się w rękach kata

Kult św. Katarzyny, zapoczątkowany w Europie, objął swoim zasięgiem cały chrześcijański świat. Jej męczeńska śmierć będąca wyrazem świadectwa ufności, wiary i miłości, musiała być faktem niezwykłym w dawnych czasach, skoro zaczęto Katarzynę otaczać wielką czcią i nazywać ją „świętą”. Centrum jej kultu od miejsce od VI w. jest na górze Synaj, gdzie cesarz Justynian I Wielki (483-565) zbudował klasztor. Do dziś spoczywa tam spora część zachowanych relikwii (głowa i lewa dłoń).

Kult w Polsce, patronka kolejarzy i jej orędownictwo

Nad Wisłę kult św. Katarzyny przynieśli benedyktyni najprawdopodobniej z Czech. Dlatego też w sposób szczególny czczono ją w klasztorach benedyktyńskich, zwłaszcza w opactwie założonym w XII w. na Świętym Krzyżu, z pobliskim sanktuarium św. Katarzyny i pustelnią. Na terenach naszej Ojczyzny musiała być bardzo popularna skoro to imię pojawia się w XII w. dokumentach (zdrobniały zapis: Kachna).

Od jej imienia ok. 36 miast w Polsce wywodzi swoją nazwę, a sylwetka świętej i jej atrybuty znalazły swoje miejsce w heraldyce o czym już wspomniano na wstępie. Jej postać widnieje w herbach danych jednostek (m.in. Gmina Grybów) i miast: m.in. Nowego Targu. Już w średniowieczu dzień św. Katarzyny – 25 listopada, obchodziły wszystkie diecezje (dziś wspomnienie nieobowiązkowe).

Ten dzień został przez Kościół przyjęty jako dies natalis (dzień narodzin dla nieba). Pobożność i zwyczaje ludowe dzień ten powiązały z licznymi mądrościami i przysłowiami m.in.: „Jak się św. Katarzyna głosi, tak się Nowy Rok nosi”, „Katarzyny dzień jaki, cały grudzień taki”, „Św. Katarzyna po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”. Ze wspomnieniem liturgicznym męczennicy związane były obrzędy i zabawy ludowe – tzw. „katarzynki”.

Wstawiennictwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej było i nadal jest skuteczne. Już w XIV w. została zaliczona w poczet Czternastu Wspomożycieli, których pomocy przyzywano w bardzo trudnych życiowych okolicznościach. Pobożność ludowa przypisała św. Katarzynie patronat nad wieloma instytucjami czy zawodami. Jest patronką: szkół, uniwersytetów w Pradze i Paryżu (Sorbona), studentów, filozofów, teologów, adwokatów, retorów, literatów, bibliotekarzy, uczonych, prostego ludu, drukarzy, zecerów, powroźników, szwaczek, modystek, woźniców, młynarzy, piekarzy, kołodziejów, kolejarzy, tramwajarzy, mężatek, dziewcząt, panien, grzeszników, cierpiących na migrenę i bóle języka, pomaga w odnalezieniu topielców, opiekuje się ziemiopłodami.

Gdy w 1837 r. powstawał w Polsce projekt budowy kolei żelaznej mającej prowadzić przez Mysłowice, miejscowy proboszcz – ks. Mateusz Nyga powiedział, że skoro św. Katarzyna nie zginęła pod kołem tortur, to z pewnością uchroni ona wszystkich przed niebezpieczeństwami na żelaznych drogach. Dlatego też w 1851 r. kolejarze z Mysłowic, zakładając swój pierwszy związek zawodowy, obrali św. Katarzynę Aleksandryjską za patronkę.

Jej kult wśród kolejarzy przetrwał do dziś. Świadczą o tym wizerunki świętej na starych i nowych sztandarach, w dawnych parowozach i wagonach, liczne tablice pamiątkowe na budynkach dworców, gdzie napisy towarzyszące podobiźnie męczennicy zawierają prośby o jej opiekę. Do dziś 25 listopada swe święto patronalne obchodzą kolejarze, a w sądeckim tzw. kościele kolejowym istnieje wyjątkowy witraż przedstawiający patronkę tej profesji.   

W Polsce jest ok. 205 miejsc kultu (kościoły parafialne i filialne) św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Większość z tych świątyń pochodzi z XIV i XV w.  Prof. Stanisław Litak, wybitny badacz dziejów Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w swoich badaniach dowiódł, iż przy końcu XVIII w. na terenie ówczesnego państwa było aż 197 kościołów pod jej wezwaniem.

W ikonografii św. Katarzyna przedstawiana jest często w królewskiej koronie i szacie z palmą męczeństwa w dłoni. Jej atrybutami, związanymi z życiem są: anioł, filozofowie, z którymi prowadziła dysputę; koło tortur, krzyż, miecz, księga. Św. Katarzyna w ikonografii bywa też przedstawiana podczas mistycznych zaślubin z Chrystusem lub w więzieniu, w obecności Jezusa. W okresie gotyku i renesansu często pojawia się na tryptykach wraz ze świętymi: Barbarą, Dorotą i Małgorzatą. Wraz ze św. Katarzyną, był one wówczas najbardziej popularne, tzw. grupy trzech świętych dziewic (Barbara, Małgorzata, Katarzyna).

Wiekowa patronka Grybowa i kościoła parafialnego

Jak wspomnieliśmy, król Kazimierz Wielki (1310-1370) większość parafii i świątyń, które fundował, oddawał tej świętej w opiekę. Podobnie było i w tym przypadku Grybowa. Od dnia lokacji miasta 15 maja 1340 r. św. Katarzyna Aleksandryjska patronuje społeczności i miejscowej świątyni parafialnej, świadczą o tym przekazy źródłowe z XV, XVI i XVII w. M.in. Jan Długosz w „Liber Beneficiorum” zanotował: „Oppidum Grebov habend in Se ecclesiam parochialem muratam, Sanctar Catherinae dictam cuius proprietas ad Serenissum Poloniae Regem pertinet”.

Również księgi miejskie i wizytacje biskupie z dawnych lat utrzymują, że w Grybowie: „był kościół murowany św. Katarzyny założenia JKM króla Kazimierza”. W wyposażeniu pierwotnej „kazimierzowskiej” świątyni był obraz św. Katarzyny datowany na XIV/XV w. Od pierwszej wizytacji, przeprowadzonej w 1566 r. z polecenia bpa krakowskiego Filipa Padniewskiego, wszystkie kolejne odnotowują patronat św. Katarzyny Aleksandryjskiej parafii i kościołowi farnemu.

Pierwotny kazimierzowski kościół m.in. w trakcie potopu szwedzkiego uległ zniszczeniu, dlatego zdecydowano się na gruntowny remont i przebudowę świątyni. Nowy kościół został 10 maja 1705 r. uroczyście poświęcony przez bpa sufragana krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego. Utrzymano również patrocinium świątyni (dedykacja św. Katarzynie Aleksandryjskiej, dziewicy i męczennicy).

XIX w. przyniósł szybki wzrost liczby mieszkańców Grybowa. Kościół farny okazał się zbyt mały by pomieścić wiernych a jego stan budowlany wciąż się pogarszał. Z końcem XIX w. podjęto więc decyzję o budowie nowej świątyni, znacznie większej i monumentalnej. Dzisiejsza Bazylika Mniejsza została wzniesiona w latach 1909-1914, w stylu neogotyckim, który był uważany za styl „narodowo-niepodległościowy”. świątynia z ponad 70. metrową wielokondygnacyjną wieżą, duchowo i materialne kontynuowała spuściznę „kazimierzowskiej” fary, dlatego czymś naturalnym i oczywistym było, iż nowej świątyni również będzie patronować św. Katarzyna.

25 listopada 1913 r. ks. Ignacy Maciejowski poświęcił kościół i zezwolił na odprawianie nabożeństw. Podczas mszy św. odczytano list ordynariusza bpa Leona Wałęgi, w którym znalazły się m.in. słowa: „Z wielką radością dowiedzieliśmy się, że budowa Waszego kościoła parafialnego jest już tak dalece na ukończeniu, że dzisiaj w dzień odpustu, w święto św. Katarzyny zostanie on poświęcony i odprawi się w nim pierwsza uroczysta suma.”. W Grybowskim kościele już od XVIII w. istniały kolejne dzwony, z których największy zawsze nosił imię „Katarzyna”, co trwa do dziś.