Konferencja w sprawie przyszłości Europy – główne ustalenia i perspektywy wdrożenia ustaleń

Konferencja została ogłoszona 10 marca 2021 r. w formie wspólnej deklaracji, podpisanej przez Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego Davida Sassoli, premiera Portugalii António Costa oraz przewodniczącą Komisji Europejskiej Ursulę von der Leyen. Deklaracja wskazywała potrzebę umożliwienia wszystkim Europejczykom wyrażenie swoich oczekiwań względem Unii Europejskiej i odegranie większej roli w kształtowaniu przyszłości Unii.

9 maja 2022 r. Konferencja zakończyła formalnie swoje prace. Jej istotnym elementem były panele (debaty) obywatelskie, których uczestnicy zostali wybrani losowo w sposób mający zapewnić reprezentatywność zgromadzeń z uwagi na wiek, narodowość, płeć i profil społeczny (pewnym odstępstwem była nadreprezentacja osób poniżej 25 roku życia). Ostateczne konkluzje konferencji sformułowało posiedzenie plenarne, podczas którego pomysły wypracowane przez panele były wspólnie dyskutowane przez obywateli i polityków.

Sprawozdanie z wyników konferencji zawiera 49 propozycji i ponad 320 związanych z nimi konkretnych środków przedstawionych zarządowi konferencji przez zgromadzenie plenarne. Dotyczą one dziewięciu tematów: „Zmiana klimatu i środowisko”; „Zdrowie”; „Silniejsza gospodarka, sprawiedliwość społeczna, zatrudnienie”; „UE w świecie”; „Wartości i prawa, praworządność, bezpieczeństwo”; „Transformacja cyfrowa”; „Demokracja europejska”; „Migracja” oraz „Edukacja, kultura, młodzież i sport”.

Propozycje i związane z nimi konkretne środki opierają się głównie na zaleceniach sformułowanych przez obywateli podczas europejskich i krajowych paneli obywatelskich zorganizowanych w ramach konferencji. Bazują też na pomysłach przedstawionych na wielojęzycznej platformie cyfrowej oraz na debatach przeprowadzonych w trakcie sesji plenarnych konferencji, w tym na forum grup roboczych.

Propozycje obywatelskie

Cztery europejskie panele obywatelskie przedstawiły ponad 150 rekomendacji (ich przyjęcie wymagało poparcia 70 proc. uczestników). Istotne miejsce zajęła wśród nich zielona transformacja, rozumiana szeroko – jako łagodzenie szkodliwych dla klimatu i środowiska skutków działalności gospodarczej oraz codziennego funkcjonowania społeczeństw. Panele podkreśliły konieczność większego wykorzystania energii odnawialnej, lepszego wykorzystania surowców, przedłużenia trwałości produktów, eliminacji opakowań plastikowych oraz lepszego informowania konsumentów o produktach.

Uczestnicy paneli opowiedzieli się także za wzmocnieniem społecznego wymiaru integracji – wezwali państwa, by w ramach procesu wzajemnej oceny oraz planowania polityki budżetowej i gospodarczej położono mocniejszy nacisk na takie kwestie jak promocja zatrudnienia i walka z ubóstwem. Opowiedzieli się również z większym wpływem społeczeństwa na proces decyzyjny (regularne konsultacje, w najważniejszych kwestiach – ogólnoeuropejskie referendum). Uczestnicy przypisali duże znaczenie poprawie edukacji, szczególnie w zakresie wiedzy o funkcjonowaniu UE i wyzwaniach globalnych oraz walce z dezinformacją.

Obywatele oczekują również, że polityka zewnętrzna Unii będzie skuteczniejsza. Ich zdaniem normą w tej dziedzinie powinno być podejmowanie decyzji większością kwalifikowaną, a nie jednomyślnie.

Konkluzje konferencji wzywają do przyznania Parlamentowi Europejskiemu inicjatywy ustawodawczej, a także zwiększenia jego roli w procesie wyboru przewodniczącego KE oraz przyjmowania wieloletniego budżetu UE.

Rozkład poparcia ze strony głównych sił politycznych

Konkluzje konferencji poparło pięć frakcji w PE (chadecy, socjaldemokracji, centryści, Zieloni oraz lewica), które kontrolują trzy czwarte mandatów. Odrzucili je eurosceptycy i konserwatyści.

Kilkanaście państw z rezerwą podchodzi do proponowanych zmian traktatowych, w tym Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Malta, Polska, Rumunia, Słowenia.

Konkretne rezultaty prac Konferencji

W wyniku prac konferencji określono 8 przekrojowych tematów, decydujących o zmianie kształtu wspólnej Europy:

Po pierwsze, Unia Europejska oparta na solidarności, sprawiedliwości społecznej i równości. Chodzi tu o wyrównanie szans i praw w opiece zdrowotnej, usługach społecznych, edukacji na równych szansach dla mieszkańców wsi i miast i na uwzględnieniu aspektów demograficznych. Chodzi o ograniczenie dyskryminacji ze względu na wiek, miejsce zamieszkania, obywatelstwo, płeć, wyznanie czy preferencje polityczne. UE musi być więcej niż tylko unią gospodarczą. Państwa członkowskie muszą okazywać większą solidarność sobie nawzajem.

Po drugie, UE ma stać się liderem w sprawach klimatycznych poprzez szybsze przejście na zieloną energię, poprawę sieci kolejowej, sprzyjanie zrównoważonemu transportowi i gospodarce o faktycznym obiegu zamkniętym. Zmiany mają się dokonać w wielu dziedzinach: rolnictwie, bioróżnorodności, gospodarce, energetyce, transporcie, edukacji, zdrowiu, transformacji cyfrowej i dyplomacji klimatycznej.

Po trzecie, więcej demokracji w UE. Regulacje moją zapewnić, że decyzje zapadają szybko i przejrzyście, a obywatele mają być regularnie i rzetelnie włączani w proces decyzyjny.

Po czwarte, UE potrzebuje większej harmonizacji w  sprawach zagranicznych i bezpieczeństwa.

Po piąte, UE ma bardziej dbać o swoją globalną konkurencyjność. Chodzi o zmniejszenie uzależnienia od krajów trzecich w kwestii wielu kluczowych produktów, o lepsze wykorzystanie kompetencji pracowników, zapobieganie drenażowi mózgów i stawka na kształcenie ustawiczne, bez względu na miejsce zamieszkania. Chodzi o to, że nie może być ogromnych różnic w UE, a także uwarunkowań, które powodują, że młodzi ludzie bez perspektyw w jednym kraju są zmuszeni emigrować.

Po szóste, przyszłość UE ma mocniej opierać się na jej wartościach. Chodzi o wartości, takie jak prawa człowieka, ludzkie i godne przyjmowanie migrantów, równy dostęp do opieki zdrowotnej, walka z korupcją itp.

Po siódme, w przyszłości obywatele powinni czuć się bardziej Europejczykami i wiedzieć więcej o UE. Kluczowa jest tu dalsza transformacja cyfrowa, poprawa edukacji, mobilności.

Po ósme, upodmiotowienie młodych ludzi. Wysoki odsetek młodych ludzi nieuczestniczących w wyborach pokazuje, że należy odnowić relację między nimi a polityką oraz wzmocnić ich pozycję ekonomiczną i społeczną, w tym w zakresie wchodzenia na rynek pracy i praw socjalnych. Wskazano na konieczność edukowania obywateli w sprawach demokracji, aktywności obywatelskiej i umiejętności korzystania z mediów.

Perspektywy wdrożenia

Konferencja nakreśliła kilka celów krótkoterminowych, które są osiągalne jeszcze w bieżącej kadencji Parlamentu i Komisji (tj. do wiosny 2024 r.). Należą do nich: harmonizacja zasad ustalania płacy minimalnej, nowe źródła dochodów Unii czy reforma polityki migracyjnej. Oczekiwana przez obywateli transformacja systemu gospodarczego jest jednak procesem długoterminowym. W przypadku wspólnej polityki rolnej zmiany proponowane przez obywateli (ściślejsze powiązanie wsparcia finansowego dla rolników z wdrożeniem przyjaznych środowisku metod gospodarowania) idą znacznie dalej.

Wstępna ocena dowodzi, że znaczna liczba propozycji jest aktualnie rozważana lub została już podjęta przez instytucje UE, przykładowo „Zmiana klimatu i środowisko” – wspólna polityka rolna na lata 2023–2027 oraz inicjatywy służące realizacji Europejskiego Zielonego Ładu, takie jak zmiana przepisów o klimacie, energii i transporcie w ramach pakietu „Gotowi na 55”, odnoszą się do wielu kwestii ujętych w postulowanych środkach.

Na posiedzeniu 21 czerwca 2022 r. Rada UE postanowiła nadać priorytet wdrażaniu zdecydowanej większości propozycji, które mogą zostać zrealizowane w ramach obecnych traktatów w zakresie  takich tematów, jak „Silniejsza gospodarka, sprawiedliwość społeczna, zatrudnienie” (np. przyjęła w październiku 2022 r. dyrektywę o wynagrodzeniach minimalnych w UE), „Zmiana klimatu i środowisko” (np. w październiku 2022 r.  wypracowała porozumienie z Parlamentem Europejskim w sprawie surowszych norm emisji CO2 dla samochodów osobowych i dostawczych, aby szybciej przejść na bezemisyjną mobilność) czy „Zdrowie” (np. w październiku przyjęła dwa rozporządzenia mające zwiększyć zdolność reagowania UE na pandemie i inne transgraniczne kryzysy zdrowotne), a zatem przedstawiła konkretne rozwiązania dla części z najważniejszych postulatów zgłaszanych przez obywateli w propozycjach.

Rada stara się reagować na propozycje szczególnie ważne w kontekście kryzysu wynikającego z rosyjskiej agresji na Ukrainę, np. w dziedzinie energetyki (np. w sierpniu 2022 r. przyjęła rozporządzenie o skoordynowanych środkach redukcji popytu na gaz, a w październiku – rozporządzenie o nadzwyczajnej interwencji w reakcji na wysokie ceny energii) lub dowodząc zdolności UE do wprowadzania sankcji o bezprecedensowej skali.

Zmian traktatowych wymagają następujące kwestie:

1) Umożliwienie UE wprowadzenia niektórych kwestii jako obowiązkowych do programów edukacji;

2) Objęcie zdrowia i opieki zdrowotnej oraz edukacji kompetencjami dzielonymi;

3) Obowiązkowa harmonizacja standardów opieki zdrowotnej na szczeblu;

4) Nałożenie na państwa członkowskie obowiązku ustanowienia prawa do małżeństwa i adopcji np. dla par jednopłciowych;

 5) Wprowadzenie w całej UE obowiązku tworzenia przystępnych cenowo przedszkoli i bezpłatnej opieki nad dziećmi;

 6) Uznanie Dnia Europy (9 maja) za dodatkowe święto w całej UE;

7) Wprowadzenie inicjowanych przez Parlament Europejski ogólnounijnych referendów;

9) Przejście od jednomyślności do większości kwalifikowanej w Radzie Europejskiej;

10) Przejście od jednomyślności do większości kwalifikowanej w Radzie UE, w sytuacji gdy nie mają zastosowania klauzule pomostowe, np. w przypadku decyzji o skutkach wojskowych i w przypadku spraw obronnych;

11) Przeniesienie z Komisji (art. 7 ust. 1 TUE) lub przewodniczącego Rady Europejskiej (art. 15 ust. 6 TUE) na wysokiego przedstawiciela uprawnień do reprezentowania Unii lub zmiana jego roli i uprawnień;

12) Bezpośredni wybór przewodniczącego Komisji Europejskiej przez obywateli;

13) Powierzenie Parlamentowi Europejskiemu prawa inicjatywy ustawodawczej;

14) Powierzenie Parlamentowi Europejskiemu kompetencji do samodzielnego przyjmowania budżetu UE lub decyzji o zasobach własnych;

5) Zmiana nazwy instytucji UE;

16) Powierzenie parlamentom krajowym prawa inicjatywy ustawodawczej;

17) Powierzenie parlamentom regionalnym prawa inicjatywy ustawodawczej na szczeblu UE lub bezpośredniego formalnego prawa odnośnie do kontroli pomocniczości na mocy protokołu;

18) Rozszerzenie uprawnień Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów.

Wnioski i perspektywy

1. Konkluzje konferencji wzmacniają stanowisko zwolenników ściślejszej integracji. Nacisk na reformy instytucjonalne, szczególnie ze strony większości w PE, zmobilizował jednak obóz ich przeciwników.
2. Modyfikacja traktatów staje się postulatem coraz wyraźniej formułowanym, zwłaszcza w kontekście sprawniejszego funkcjonowania Wspólnoty. Coraz bardziej problematyczne jest utrzymywanie jednomyślności. Wymóg osiągnięcia konsensusu jest często wykorzystywany przez pojedyncze państwa jako instrument wymuszania ustępstw, zwykle w kwestiach niezwiązanych z zakresem przedmiotowym negocjowanego aktu prawnego i wbrew interesom Wspólnoty. Impas wokół zmian traktatowych tworzy ponadto podatny grunt dla inicjatyw pogłębiania integracji, realizowanych przez koalicje chętnych (np. w polityce migracyjnej czy obronnej), co może prowadzić do tarć między członkami Unii.
3. Konkluzje konferencji zawierają kilka postulatów bliskich polskim priorytetom. Obywatele podkreślili znaczenie jednolitego rynku i położyli mocny nacisk na potrzebę wyrównywania poziomów życia w państwach członkowskich. Zaakcentowali zasadę pomocniczości chroniącą Unię przed nadmierną centralizacją. Zgodna z polskim stanowiskiem jest także propozycja zwiększenia roli parlamentów państw członkowskich w procesie decyzyjnym. Rząd RP krytycznie ocenia natomiast zmiany instytucjonalne, w tym postulat rezygnacji z jednomyślności.

(Andrzej Skrzydło, fot. zdjęcie ilustracyjne – Pixabay)