Szkoła w Czarnym Potoku – jedna z najstarszych na Sądecczyźnie

 Szkoła i oświata dorosłych mogą poszczycić się średniowieczną proweniencją, a parafialna szkoła czarnopotocka  należy do najstarszych na Sądecczyznie.

Początki szkolnictwa parafialnego wiąże się powszechnie z uchwałami soboru laterańskiego IV z 1215 roku, zalecającymi „ażeby nie tylko w każdym kościele katedralnym, lecz także w innych, których środki wystarczyć mogą, ustanowić nauczyciela zdolnego, który by kleryków tychże i innych kościołów uczył w miarę możności gramatyki i innych nauk…” /St. Kot/. W ślad za soborowymi szły zalecenia instytucji niższych, między innymi biskupa krakowskiego Jana Konarskiego z roku 1509 i kardynała Jerzego Radziwiłła z roku 1593.

Jeśli szkoła, to kościół

Parafia w Czarnym Potoku jest poświadczona najwcześniej w rejestrach świętopietrza z lat 1325 – 1327. Nieznany nam z imienia i nazwiska proboszcz czarnopotocki zakłada parafialną szkołę. O jej istnieniu w Czarnym Potoku informuje „Księga beneficjów retaksowanych” z 1539 roku, wymieniając ją obok dziesięciu innych, między innymi z pobliskiego Jazowska i Łącka. Jest to – jak do tej pory – najdawniejsze źródłowe potwierdzenie czarnopotockiej szkoły parafialnej /B. Kumor, E. Wiśniowski, J. Kowalik/.

W okresie przedrozbiorowym szkoła miała charakter instytucji kościelnej, a nauczyciel, zwany klechą zaliczał się do służby kościelnej. Władzę wyłączną i jedyną nad wiejską szkołą parafialną i jej nauczycielem sprawował proboszcz, który ustalał szczegółowo warunki służby nauczycielskiej i funkcjonowanie placówki. Wobec tego rodzaj, jakość, i wielkość uposażenia szkoły i nauczyciela, ich warunki bytowe i organizacyjne, budynek szkolny i jego wyposażenie zależały od warunków miejscowych, od stosunku proboszcza do oświaty, jego zamożności, ofiarności parafian, samorządu mieszkańców czy też dworu.

Kierownik szkoły nie ma domu ani żadnych funduszy na utrzymanie

Nie mamy prawie żadnych źródeł do dziejów czarnopotockiej szkoły parafialnej, poza kilkoma wypisami z protokołów wizytacji parafii: Rok 1596 – „Kierownik szkoły nie ma domu ani żadnych funduszy na utrzymanie”. Rok 1608 – „Nie ma dochodów dla kierownika samego. Przed 6 laty ustąpił dlań domku dziedzic Wielogłowski a Marcin Rogowski darował mu łąkę, ale kiedy zmarł kierownik, Krzysztof Grodkowski dzierżawca za rządów proboszcza zwanego „Truska”, zabrał domek z ogrodem i łąką”. Rok 1728 – „Milczy o szkole i organiście”.

Z braku źródeł – poza kilkoma wzmiankami – niewiele możemy powiedzieć o szkole parafialnej. Przypuszczamy, że z uwagi na ekonomiczne możliwości parafii była szkołą mniej niż przeciętną w stosunku do innych, o najskromniejszych warunkach materialnych i personalnych. Podobnie jak inne miała przerwy w działalności (brak nauczyciela, brak proboszcza, brak funduszy, zakaz szkolny, zła wola dworu) krótsze lub dłuższe, a nawet bardzo długie.

Klechę zastąpił organista. Po przezwyciężeniu oświatowego kryzysu przełomu wieków XVII i XVIII od co najmniej lat 30 – tych XIX wieku funkcjonowała w miarę regularnie jako szkoła parafialna, a od roku 1875 jako publiczna szkoła ludowa. Pod koniec „okresu parafialnego” dysponowała domem szkolnym (izba lekcyjna i mieszkanie dla nauczyciela) wykorzystywanym jeszcze przez blisko 130 lat na cele szkolne.