Elementarz Historyczny: pierwsi osadnicy. Wciąż możemy oglądać ich ślady

„Elementarz Historyczny Sądeczanina” w sposób chronologiczny porządkuje daty związane z historią naszego regionu. To kompendium wiedzy w sposób przystępny wyjaśnia co działo się na Sądecczyźnie przez wieki.

Około 30 000 lat temu na ziemię sądecką z południowej strony Karpat przybyły pierwsze grupy zbieracko-łowieckie, należące do paleolitycznej kultury jerzmanowickiej. To w tym punkcie swój początek ma „Elementarz Historyczny Sądeczanina”, autorstwa sądeckich historyków: Jakuba Bulzaka, dr Łukasza Połomskiego, Sylwestra Rękasa i dr Sławomira Wróblewskiego. Mogłoby się wydawać, że w czasach tak odległych na Sądecczyźnie nic się nie działo. To jednak nie jest prawdą – tutaj budowano wielkie grody, których ślady znajdowali archeolodzy.

Pierwsze stałe osady ludzkie pojawiły się w Kotlinie Sądeckiej w około 4000 – 3000 r. p.n.e. Archeolodzy odnaleźli ślady po tych pierwszych osadnikach – głównie kamienne narzędzia oraz nieco ceramiki – na terenie Winnej Góry w Biegonicach, na Lipiu w Starym Sączu, w Naszacowicach, Tęgoborzy, Podegrodziu i w Maszkowicach.

W tej ostatniej miejscowości (ok. 1750 – 1500 r. p.n.e.) powstała obronna osada epoki brązu. Według relacji historyków, jej założyciele przybyli na sądeckie ziemie z południa Europy, prawdopodobnie z Bałkanów. Do dziś zachowane są relikty kamiennego muru, który otaczał osadę. To jeden z najstarszych odkrytych na północ od regionu śródziemnomorskiego zabytków kamiennej architektury obronnej.

Lata 1200 – 400 p.n.e. to czas wpływów kultury łużyckiej (kultury archeologicznej młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza). Pozostałości z tego okresu znaleziono w Nowym Sączu (Winna Góra), Chełmcu, Marcinkowicach, Maszkowicach, Podegrodziu, Zabrzeży, Starym Sączu, Piwnicznej i Naszacowicach. Od III do I wieku p.n.e. Sądecczyzna pozostaje w zasięgu kultury puchowskiej (epoka żelaza). W VI wieku do Kotliny Sądeckiej przybywają ludy słowiańskie.

W VIII wieku n.e. w Naszacowicach powstaje duży gród, który – według relacji historyków – najprawdopodobniej był jednym z ważniejszych ośrodków państwa Wiślan. Grodzisko miało powierzchnię około 10 hektarów, co umiejscawia go wśród największych tego typu założeń w Małopolsce, po Stradowie i Demblinie (powyżej 20 ha).

Gród w Naszacowicach był punktem strażniczym przy szlaku biegnącym wzdłuż rzeki Dunajec. Prawdopodobnie gród pełnił również funkcję ważnego punktu handlu niewolnikami. Gród funkcjonował aż do XI wieku. – Na terenie grodziska odkryto m.in. kilkanaście tysięcy fragmentów naczyń, groty strzał, elementy kolczugi; część zabytków zidentyfikowano jako przedmioty pochodzenia awarskiego i wielkomorawskiego, co potwierdza transgraniczny charakter przebiegającego w pobliżu szlaku – czytamy w „Elementarzu Historycznym Sądeczanina”.

Aktualnie, miejsce gdzie stał potężny gród Wiślan jest prywatną łąką. To miejsce opisywaliśmy w naszym wakacyjnym cyklu „Trasa na weekend”: Tajemnicza łąka blisko Podegrodzia. Wiecie co tu kiedyś stało?

W IX wieku na terenie dzisiejszego Chełmca i Marcinkowic powstają kolejne grody wiślańskie. Sto lat później to plemienne „państwo” dostaje się pod władzę Czech, a następnie – pod koniec stulecia – w obręb kształtującego się właśnie państwa Piastów. O tym, co działo się wokoło 998 roku wiemy z przekazów Jana Długosza.

To właśnie on opisał w swoich kronikach pierwszego znanego z imienia mieszkańca ziemi sądeckiej, a zarazem pierwszego znanego świętego polskiego pochodzenia. Mowa oczywiście o świętym Świeradzie, który przebywał w pustelni nad Dunajcem (obecnie jest to miejscowość Tropie). – Miał on żyć w tym miejscu – jak stwierdza Długosz – przez wiele lat, po czym wraz ze swoim uczniem Benedyktem powędrował na południe, na ziemie słowackie, gdzie obaj wstąpili do klasztoru benedyktynów – opisują autorzy „Elementarza Historycznego Sądeczanina”.

W 1083 roku pustelnicy Świerad i Benedykt zostają kanonizowani na Węgrzech, wspólnie z królem węgierskim Stefanem, jego synem Emerykiem i pustelnikiem Gerardem (Gellértem). W 1009 roku umiera natomiast święty Just – pustelnik z okolic Tęgoborzy i zarazem towarzysz świętego Świerada. W XVII wieku na Juście wzniesiono stojący tam po dziś dzień drewniany kościółek.

W XI wieku funkcję centrum regionu przejął nowy gród na terenach obecnego Podegrodzia. Najpierw działał na wzgórzu Zamczysko, a później na wzgórzu Grobla. – Gród ten jest pierwszym ośrodkiem noszącym nazwę Sącza – piszą sądeccy historycy. To właśnie tam, w 1014 roku zgodnie z dawną tradycją miała zostać utworzona najstarsza parafia na ziemi sądeckiej.

Choć fakt powstania parafii nie ma niestety wyraźnego potwierdzenia w źródłach, parafia miała obejmować swoim zasięgiem cały teren podlegający jurysdykcji komesa grodowego. Jeszcze w XV wieku podegrodzka parafia stanowiła jedną z najliczniejszych w Małopolsce po krakowskiej (mariackiej) i nowosądeckiej.

Więcej o historii naszego regionu przeczytacie w kolejny odcinku. „Elementarz Historyczny Sądeczanina” został wydany przez Fundację Sądecką w 2021 roku. Publikacja ta została zgłoszona do X edycji konkursu o Nagrodę im. ks. prof. Bolesława Kumora w kategorii „Książki o Sądecczyźnie”.

Elementarz Jakuba Bulzaka, dr Łukasza Połomskiego, Sylwestra Rękasa oraz dr Sławomira Wróblewskiego to pozycja skierowana dla wszystkich mieszkańców regionu (również dla sądeckiej młodzieży), którzy chcą w sposób przyjemny zapoznać się z historią Sądecczyzny. (oprac. [email protected], fot. SS Naszacowice – tutaj stał gród Wiślan, kapliczka świętego Świerada – parafia w Tropiu)