Boże Narodzenie w dziejach Kościoła. Świętujemy je od 354 roku naszej ery

Boże Narodzenie, choć w tabeli świąt liturgicznych ustępuje miejsca świętemu Triduum Paschalnemu i najważniejszej uroczystości – Zmartwychwstaniu Pańskiemu, to jednak swoim klimatem oraz wydźwiękiem jest jednym z najważniejszych i najbardziej rodzinnych świąt.

Uroczystość w celebracji rzymskiej i „trzy msze św.” papieża

Uroczystość Bożego Narodzenia jako liturgiczne święto bogate w głęboką treść teologiczną, dosyć szybko rozpowszechniła się w całym świecie chrześcijańskim. Sprzyjało temu przyjęcie tej celebracji na dworze Konstantyna Wielkiego. Podstawą był tutaj pierwszy sobór powszechny w Nicei (325 r.) zwołany przez cesarza, by uświetnić dwudziestą rocznicę jego panowania. To w trakcie owego soboru w sposób uroczysty potwierdzono dogmat o bóstwie Jezusa Chrystusa. Sobór uznał, że Syn Boży jest współistotny Bogu Ojcu, to znaczy pochodzi z substancji Ojca oraz z tej samej Osoby.

Od ok. 360 r. święto Bożego Narodzenia obchodzono w Afryce, a ok. 380 r. w Hiszpanii, pod koniec IV w. już w całej Italii. Wtedy też dokonała się recepcja święta w Kościele Wschodnim, gdzie dotąd rocznicę narodzenia Chrystusa świętowano w dzień Epifanii (6 stycznia był na wschodzie dniem przesilenia zimowego). W Jerozolimie uroczystość ta znana była w połowie VI w., a do kalendarza miejscowego wprowadził ją patriarcha Juwenal. W tym też wieku do liturgii Bożego Narodzenia aplikowano odrębne obrzędy i rytuały dla poprzedzającego je dnia wigilijnego.

Wyjątkowym i charakterystycznym dla święta Bożego Narodzenia są pochodzące z liturgii rzymskiej tzw. „trzy msze św.”, które papież odprawiał o północy, przy wschodzie słońca i w ciągu dnia (w kościołach tytularnych Rzymu celebrowano tylko mszę wigilijną i w ciągu dnia). Zwyczaj takiej celebry potwierdza Sakramentarz gelazjański (VI w.), lekcjonarz zwany: Comes z Würzburga oraz papież św. Grzegorz Wielki w jednej ze swoich homilii. Najwcześniejszym zwyczajem była „msza w ciągu dnia”, która pierwotnie była jedyną świąteczną Eucharystią celebrowaną w bazylice św. Piotra (od czasów Grzegorza VII w bazylice S. Maria Maggiore – stacyjnym kościele całej nocnej liturgii Bożego Narodzenia). Liturgię sprawowano w bocznej kaplicy bazyliki, w której znajdowała się imitacja groty narodzenia Jezusa.

W drugiej połowie V wieku pojawiła się pasterka

Zwyczaj ten nawiązywał do mszy nocnej z wigilii paschalnej, poprzedzającej uroczystość Zmartwychwstania. Warto jednak podkreślić, iż podstawą do nocnej celebry Bożego Narodzenia była liturgia Kościoła jerozolimskiego związana z obchodami Epifanii z IV-V w. (w nocy celebrowano Eucharystię w Grocie Narodzenia w Betlejem, a rano w bazylice Konstantyna Wlk.). „Msza o świcie” sięgająca początkami IV w. pierwotnie nie miała związku z celebrą Bożego Narodzenia, lecz z racji przypadającej w ten dzień uroczystości św. Anastazji, którą czczono szczególnie w Konstantynopolu.

„Msza” była sprawowana przez papieża bądź jego delegata w kościele ku jej czci na dworze namiestnika bizantyjskiego, na Wzgórzu Palatyńskim. Z czasem formularz „mszy” został dostosowano do święta Bożego Narodzenia pozostawiając jedynie wspomnienie św. Anastazji. Wraz z rozpowszechnieniem się ksiąg liturgicznych zawierających trzy formularze („msza w nocy”, „msza o świcie”, „msza w dzień”) na uroczystość Bożego Narodzenia, przyjął się z końcem VII w. zwyczaj 3-krotnego celebrowania mszy przez wszystkich kapłanów.

Według przyjętej od IX w. interpretacji owe kolejne „msze” symbolizują potrójne narodziny Chrystusa: odwieczne rodzenie Syna Bożego w Trójcy Świętej, narodzenie w ciele ludzkim z Maryi Dziewicy oraz narodzenie mistyczne w duszach wiernych.