72. rocznica wyzwolenia Nowego Sącza spod okupacji hitlerowskiej

18 stycznia pierwsze oddziały sowieckie dotarły do Dunajca od strony Kurowa, zdobywając most, którego Niemcy nie zdążyli wysadzić (za wykazaną wówczas odwagę, pomysłowość i skuteczne działanie dowódca plutonu st. lejtn. Iwan Czupiłko otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego). Most umożliwił szybkie sforsowanie rzeki, pościg na południe i zachód. Rosjanie (894 pp) odcięli Niemcom drogę odwrotu.  Inne oddziały 31 brygady pancernej, po ciężkiej walce z broniącym się na ufortyfikowanych wzgórzach 11 korpusem SS, wieczorem 18 stycznia podeszły na płn. i płn.-wsch. skraj miasta, w którym okupant zgromadził ogromne zapasy materiałów wybuchowych w celu wysadzenia centrum. Część materiałów (13 wagonów) zmagazynowano w podziemiach zamku. 

18 stycznia (czwartek) 1945 roku o godz. 5.20 podłożona w zamku przez partyzantów BCh angielska mina zegarowa wywołała silny wybuch; zamek (wraz z arsenałem i załogą) i jego otoczenie legły w gruzach. Wkrótce po wybuchu Niemcy wysadzili mosty kolejowy i drogowy na Dunajcu. 

19 stycznia 1945 r. 31 bryg. panc. toczyła dalsze walki o północny skraj miasta. Inne oddziały 38 Armii dotarły w pościgu za nieprzyjacielem do Limanowej, Pisarzowej i Tymbarku, wyzwoliły też Grybów (19 stycznia). W walkach o Nowy Sącz brały udział pułki 76 Perekopskiej Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej, dowodzonej przez płk. Fiodora Bolbata. Po trzech dniach walk (17-20 stycznia) miasto zostało wyzwolone od niemieckich okupantów, którzy wycofali się w kierunku St. Sącza, Podegrodzia i dalej za Krościenko. Wieczorem 20 stycznia 1945 dla uczczenia tego sukcesu 4 Frontu Ukraińskiego w Moskwie oddano 20 salw artyleryjskich, a Nowy Sącz został wymieniony w komunikacie wojennym. W ciągu 6 dni działań zaczepnych front przesunął się na zachód o prawie 100 km.

W dniach wyzwolenia od bomb sowieckich i niemieckich zginęło kilkudziesięciu sądeczan, m.in. Helena Mrówka oraz Halina Szurmiakowa - harcerka, uczestniczka tajnego nauczania podczas okupacji (napisano o niej książkę „Taterniczka ducha”). 

Na płd. od N. Sącza oddziały 52 korpusu nie nadążały za prawym skrzydłem 38 Armii z powodu utrudnień terenowych (góry Beskidu Sądeckiego, brak dróg, duże obszary leśne). Ponadto uwikłały się w ciężkie walki sąsiada po lewej stronie - 1 Armii Gwardii gen. płk. Andrieja Greczki na terenie Słowacji. Dowództwo IV Frontu skierowało żołnierzy Greczki na polską, płn., stronę Karpat w kierunku Krynica - Krościenko - N. Targ - Żywiec. 20 stycznia oddziały 1 Armii Gwardii przekroczyły Przełęcz Tylicką, zajmując Tylicz i Krynicę (21 stycznia), Muszynę (22 stycznia), Piwniczną, Żegiestów i St. Sącz (23 stycznia). Walki z Sądecczyzny przeniosły się na Podhale i Żywiecczyznę. Komendantem wojennym miasta został płk Nagatkin.

W bojach o wyzwolenie Sądecczyzny poległo 736 żołnierzy rosyjskich (spoczywają w zbiorowych mogiłach na cmentarzu komun. przy ul. Rejtana). 

Sądeczanie przystąpili do odbudowy miasta i regionu ze zniszczeń wojennych.  Nowy Sącz należał do najbardziej zniszczonych miast Małopolski: obiekty mieszkalne, użyteczności publicznej i przemysłowe zostały w 60 proc. zniszczone i zdewastowane. Niemcy zamordowali 958 osób, do obozów śmierci wywieźli 2,5 tys. osób, zamęczyli 1090 Żydów sądeckich, a w obozach stracili 11,5 tys. 20 stycznia 1945 r. skończyła się 65-miesięczna okupacja: okres egzekucji ulicznych, wywózek do obozów koncentracyjnych i na roboty do Niemiec, zakazu nauczania w szkole języka polskiego, geografii i historii ojczystej, napisów „Nur für Deutsche”. 

Pierwszym prezydentem Nowego Sącza po wyzwoleniu został przedwojenny włodarz miasta Roman Sichrawa.

Na zdjęciu ruiny zamku sądeckiego wysadzonego przez polskich partyzantów w przeddzień wyzwolenia Nowego Sącza. Zbiory Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu

Źródło: "Encyklopedia Sądecka" za www.nowysacz.pl